بازخوانی تاریخ ورود تلفن به مشهد و ایران | روزی که صدا به صدا رسید

هما سعادتمند | شهرآرانیوز؛ اختراعش جهان را کوچک و جهانیان را در دسترس‌تر قرار داد، آن‌قدر که می‌شد دنیا را روی میز چوبی کنار پنجره یا سر طاقچه گچ‌بری‌شده گل و مرغ، کنار دیوان حافظ گذاشت و با هر زنگ‌خوردنش به تماشای صدایی آشنا نشست. برابر تقویم‌های رسمی، ۱۴۵ سال پیش در چنین روزی (۱۲۵۵ خورشیدی/۱۸۷۶ میلادی) نخستین صدا از طریق سیم‌های نازک ارتباط عبور کرد تا کارگاه «الکساندرگراهام‌بل» نخستین مکانی باشد که در آن مکالمه تلفنی اتفاق می‌افتد. در این مکالمه، «بل» به همکارش که در اتاق کناری منتظر بود، گفت: «آقای واتسن بیایید اینجا، می‌خواهم شما را ببینم.» و چه دیدار‌ها که پس از این دیدنی شدند و چه بی‌قراری‌ها که به قرار رسیدند.

۲۷ سال پس از این اختراع، «معیرالممالک» به‌عنوان نخستین ایرانی تلاش کرد در محرم سال ۱۳۲۱ (۱۲۸۲ خورشیدی) امتیاز تلفن ایران را که در آن ایام دست روس‌ها بوده است، بخرد و تلفن را ملی کند، اما پس از چندی، چون توانایی و امکانات انجام این مهم را نداشته است، آن را در مقابل دریافت ۲۰ هزار تومان به بلژیکی‌ها، که مؤسساتی در ایران داشتند، واگذار می‌کند. با این اتفاق، رگ وطن‌دوستی برخی سرمایه‌داران ایرانی بالا می‌زند و آنان که تاب تماشای بلژیکی‌ها با چنین امتیازی را نداشتند، تصمیم می‌گیرند تا خود صاحب تلفن ایران شوند.

در راستای تلاش‌ها برای ملی‌کردن تلفن در ایران، سرانجام آقایان «محاسب‌الملک»، «ارباب‌جهانیان» و «حاج اسماعیل‌تهرانچی» موفق شدند امتیاز تلفن‌‍ را از بلژیکی‌ها پس بگیرند و خود صاحب و سرمایه‌گذار صنعت ارتباط در کشور شوند. در ادامه، «حاج‌ربیع‌آقا»، «حاج عباسقلی‌آقا»، «حاج‌میرزاعلی صراف» و «حاجی فخارخان»، از سرمایه‌داران پایتخت، نیز به این عده ۳ نفری ملحق شدند و نامشان در فهرست سهام‌داران «شرکت تلفن ایران» قرار گرفت. روایت است که این آقایان هر روز عصر در اطاق تلفن‌خانه پایتخت که جای محقر و تنگی بوده است، حاضر می‌شدند و عایدات روزانه را پس از وضع مخارج حسابدار، متصدی تلفن و... بین خود تقسیم می‌کردند. گویا این مبلغ در ابتدای کار آن‌قدر کم و ناچیز بوده که به هرکدامشان ۲۵ ریال تا ۳ تومان بیشتر نمی‌رسیده است.

بعد‌ها در نتیجه افزوده‌شدن سرمایه و پیداشدن سهام‌دار جدید، تلفن در ایران شکل جدیدی به خود می‌گیرد و این شرکت موفق می‌شود از ابتدای سال ۱۲۹۱ تا ۱۳۰۲ خورشیدی در پایتخت و برخی شهرستان‌ها مراکزی برای ارتباط تلفنی مردم ایجاد کند. تا این دوران، تلفن در ایران مغناطیسی بوده است، اما از این سال به بعد باتوجه‌به پیشرفت‌های ارتباطی و تلفنی در بیرون مرزها، شرکت تلفن ایران هم تصمیم می‌گیرد سیستم تلفن در کشور را تغییر دهد. به همین دلیل، یک دستگاه تلفن ۲۰۰۰ شماره‌ای برقی خریداری می‌کند که این دستگاه در سال ۱۳۰۵ نصب و به بهره‌برداری می‌رسد.

در سال ۱۳۱۵ خورشیدی «شرکت سهامی کل تلفن ایران» تأسیس می‌شود. این شرکت یک سال بعد ۶۰۰۰ شماره برقی تلفن از کارخانه زیمنس آلمان برای خانه‌های پایتخت می‌خرد، اما باتوجه‌به توسعه شهر، نیاز به تلفن هر روز بیشتر می‌شود. شرکت برای رفع نیاز، ۳۰۰۰ شماره دیگر نیز سفارش می‌دهد که این نمره‌تلفن‌ها با آغاز جنگ جهانی دوم هرگز به مقصد ایران نمی‌رسند.

برابر آمار‌های «مهدی عباس‌پور» در پایان‌نامه خود که موضوع آن «تلفن در خراسان» است و به سال ۱۳۴۳ نوشته شده، شرکت تلفن ملی ایران در شهریور ۱۳۳۴ دوباره در قراردادی حدود ۱۸۰ هزار شماره دیگر از آلمانی‌ها می‌خرد و آن را تا سال ۱۳۴۱ بهره‌برداری قرار می‌کند تا پایتخت‌نشین‌ها از آن استفاده کنند.

برپایه نوشته این پژوهشگر، در سال ۱۳۲۰ قمری (۱۲۸۱ خورشیدی) امتیاز تلفن مشهد و توابع از طرف مظفرالدین‌شاه به مرحوم «میرزا احمدخان منشور‌الملک» واگذار می‌شود که کنسول وقت عشق‌آباد بوده است. مرحوم منشورالملک هم پس از رسیدن سیاهه دستور مظفری با سرمایه شخصی خود و همیاری «مرحوم میرزا علی‌اکبرخان»، تلفن‌خانه مشهد را تأسیس می‌کند که مدیریت آن تا سال ۱۳۳۴ قمری (۱۲۹۵ خورشیدی) برعهده میرزا علی‌اکبرخان بوده است. در این دوران تعداد نمره‌تلفن‌های مشهد از ۷۰ بیشتر نمی‌شده است. پس از فوت علی‌اکبرخان، منشورالملک سرپرستی تلفن‌خانه مشهد را برای مدتی به «حاج‌حسین‌آقای ملک» می‌سپارد. ۲ سال بعد، این سمت به «علی‌اکبر لاری» می‌رسد و او تا سال ۱۳۱۰ بر این حکم باقی می‌ماند.

عباسپور در پایان‌نامه خود آورده که تلفن‌خانه مشهد تا سال ۱۳۱۶ با سرمایه منشورالملک و ورثه مرحوم میرزا علی‌اکبرخان لاری اداره می‌شده است، اما پس از آن، همه سهام‌داران سهم خود را به «شرکت سهامی کل تلفن ایران» واگذار می‌کنند. در این سال تعداد نمره‌تلفن‌های مشهد به ۳۵۰ شماره رسیده بوده است.
برحسب روایت‌ها، ابتدای کار به تلفن در مشهد آن‌طور که بایدوشاید توجه نشد، اما پس از آشنایی مشهدی‌ها با این اختراع، از سال ۱۳۰۶ تعداد تلفن‌های مشهد از ۷۰ به ۱۰۰ شماره می‌رسد. این رقم در سال ۱۳۱۶، ۳۵۰ شماره بوده که تا سال ۱۳۲۰ به ۵۰۰ شماره افزایش یافت.

از شهریور ۱۳۲۰ به بعد نیز بر اثر جنگ جهانی دوم چرخ چرخه‌های پیشرفت مملکت کند می‌شود و تاحدی از پیشرفت سریع و ترقی کشور کاسته می‌شود، اما بازار تجارت رونق می‌گیرد و عده‌ای سرمایه‌دار به وجود می‌آیند که به قدرت تلفن در انجام معاملات تجاری پی می‌برند. وجود این تاجران، سبب توسعه شبکه‌های تلفن در شهر می‌شود، آن‌چنان که در سال ۱۳۲۷، مرکز دومی با ۳۰۰ شماره در ابتدای بازار بزرگ به‌نام «مرکز بازار» پا می‌گیرد که بیشتر مشترکان آن را بازرگانان و کسبه مؤسسات دادوستد اطراف فلکه‌حضرت و بازاریان تشکیل می‌داده‌اند.
ناگفته نماند که این افزایش ناگهانی تقاضا برای دریافت خط تلفن بین سال‌های ۱۳۲۰ تا ۱۳۲۶ سبب نایاب‌شدن خط و شماره در شهر می‌شود، آن‌چنان که در مشهد بازار سیاه تلفن به وجود می‌آید که به‌مرور از شدت آن کاسته می‌شود.

«مهدی سیدی»، مشهدپژوه، هم در کتاب «نگاهی به تاریخ جغرافیای مشهد» از وجود ۲ شعبه تلفن‌خانه در سال‌های ابتدایی قرن نام می‌برد و می‌نویسد: «در مشهد ۲ مؤسسه تلفن دایر بوده است که اولی شعبه‌ای از «شرکت کل تلفن ایران» و دیگری «مؤسسه تلفن مرکزی مشهد و اطراف» نام داشته است. مؤسسه تلفن مرکزی مشهد و اطراف، در اول خیابان خسروی قرار داشته و عده کارکنانش به ۱۵ نفر می‌رسیده است.» به‌تدریج با توسعه شهر و افزایش نیاز به تلفن، بر تعداد نمره‌های مشهد هم افزوده می‌شود. آمار‌های باقی‌مانده در اسناد، تعداد تلفن‌های مغناطیسی مشهد را تا سال ۱۳۳۹ و آمدن تلفن‌های خودکار، ۱۵۳۴ شماره اعلام می‌کنند که محل مشترکان آن‌ها بیشتر در اطراف بازار بزرگ و خیابان ارگ بوده است.

در خرداد ۱۳۳۶ کلنگ ساخت نخستین بنای تلفن خودکار مشهد را مهندس اشراقی، وزیر پست و تلگراف و تلفن وقت، به زمین می‌زند.
درواقع در سال ۱۳۳۹ و در زمان تصدیگری علی صنیعی بر تلفن‌خانه مشهد، هیئتی از مهندسان پایتخت، برای نقشه‌برداری به مشهد می‌آیند و پس از کش‌وقوس‌های اداری بسیار درنهایت زمینی به‌متراژ ۳۲ هزار و ۸۷۶ مترمربع در خیابان شاهرضا (ضلع شرقی باغ فلاحت) متعلق به آستان قدس بوده است انتخاب می‌کنند و به این امر اختصاص می‌دهند.

ساخت این بنا که ۵ طبقه داشته است، ۳ ماه بعد و در آخرین روز‌های تابستان به پایان می‌رسد تا پس از این تلفن خودکار در مشهد جای خود را به تلفن‌های مغناطیسی بدهد. در شهریور ۱۳۳۸، کارکنان تلفن‌خانه شهر شروع به نصب ۳۰۰۰ شماره تلفن خودکار می‌کنند که همه آن‌ها تا ۱۷ فروردین ۱۳۳۹ بهره‌برداری می‌شود.
پس از این، تلفن در مشهد ۲ دوره مهم را پشت سر می‌گذارد که می‌توان از آن به‌عنوان مراحل توسعه شبکه مخابراتی یاد کرد. دوره نخست در اردیبهشت ۱۳۴۰ با بهره‌برداری از ۲۰۰۰ شماره تلفن اتفاق می‌افتد و دوره دوم نیز با فاصله‌ای چهارساله در تیر ۱۳۴۴ با راه‌اندازی ۲۰۰۰ شماره دیگر به سرانجام می‌رسد و به‌این‌ترتیب تلفن به یکی از وسایل ضروری در زندگی مشهدی‌ها تبدیل می‌شود.

بهره‌برداری از تلفن فقط به مشهد خلاصه نمی‌شده است و مدیران تلفن‌خانه در همان اوایل و از سال ۱۲۹۹ خورشیدی تصمیم می‌گیرند طول خطوط ارتباط را از خیابان‌های مشهد فراتر ببرند و آن را به دیگر شهر‌های خراسان برسانند. برهمین‌اساس، نخست یک رشته سیم که هزینه آن را مؤسسه تلفن مشهد پرداخت کرده بود، رباط طرق را به مشهد وصل می‌کند، اما پس از مدتی به‌دلیل نداشتن درآمد جمع‌آوری می‌شود. مدیران تلفن‌خانه ۱۹ سال بعد دوباره این تصمیم را عملیاتی می‌کنند.

در سال ۱۳۱۸ شرکت سهامی تلفن ایران سیم‌کشی از مشهد به نیشابور، سبزوار، قوچان، شیروان، بجنورد، درگز و سرخس را در رأس امور کاری خود قرار می‌دهد که خطوط شمال خراسان به اجاره «یوسف‌هراتی» درمی‌آید. رشته سیمی هم از مشهد تا سرخس کشیده می‌شود که گویا در وقایع شهریور ۱۳۲۰ و حمله متفقین به مشهد از بین می‌رود. بقیه خطوط هم طبق اسناد در اجاره آقایان «تهرانچی» و «صنیعی» بوده است که آن‌ها تا زمان ملی‌شدن ارتباط تلفنی، از عواید آن استفاده می‌کرده‌اند.

ناگفته نماند تلفن‌های استان خراسان در ۳ مرکز مشهد، شمال و جنوب خراسان پراکنده بودند و هر یک از این مراکز به‌صورت اجاره‌ای یا شخصی اداره می‌شده‌اند. درآمد و هزینه این خطوط هم به‌طور مستقل جمع و خرج می‌شدند و فقط مالکان و مستأجران خطوط شمال و جنوب خراسان در پایان هر سال پس از کسر هزینه‌های لازم ۲۰ درصد سود ویژه را به‌عنوان حق امتیاز دریافتی، به شرکت سهامی تلفن ایران می‌فرستادند.

 

در سال ۱۳۳۲ شرکت سهامی تلفن ایران ملی برپایه یک دستورالعمل کاری، درآمد مخارج سیم‌کشی خطوط تلفن را طبق قرارداد خاصی به صاحبان آن بازمی‌گرداند و همه خطوط ارتباطی را زیر پوشش تلفن استان خراسان که خود یکی از مراکز متبوعه شرکت سهامی تلفن ایران بوده است، در می‌آورد و همه کارمندان خطوط مراکز استیجاری هم با درنظرگرفتن سوابق خدمتشان، از سوی شرکت تلفن ملی استخدام می‌شوند.

نرخ مکالمات داخلی مشهد یک‌ریال و مشهد با شهرستان‌های تابع خراسان از ابتدای تأسیس خطوط مکالماتی تا سال ۱۳۲۱ برای هر ۵ دقیقه مکالمه، ۵/۴ ریال بوده است. همچنین برای حق‌الدعوه طرف مقابل در مقصد، ۵/۱ ریال دریافت می‌شده است. اما این نوع نرخ مکالمات ثابت نماند و با گذر سال‌ها براساس تغییر نرخ تورم، پیوسته تغییر کرد. این رقم در سال ۱۳۴۱ به ۴ ریال برای هر مکالمه داخلی و ۱۷ ریال برای مکالمات بیرون شهری می‌رسد.

لازم به یادآوری است که درآمد تلفن مشهد در گذشته شامل درآمد سیم‌کشی، آبونمان، کرایه تلفن، حق‌الحفاظه تغییر مکان، تعمیر تلفن و مواردی از این دست می‌شده است. در ابتدای تأسیس تلفن برای نصب و سیم‌کشی تلفن در محلی که احتیاج بود، ۱۰۰ ریال برای سیم‌کشی و ماهانه ۳۰ ریال برای آبونمان و ۲۰ ریال به‌عنوان کرایه تلفن از مشترکان دریافت می‌شده است.